Ancient menu - Mesopotamia
Vložit
- čas přidán 21. 07. 2024
- From time to time, news reaches the public that somewhere in the areas that were occupied by ancient civilizations perfectly preserved food, honey or drinks have been found. These messages often loop or are remixed by various entities in the information space. All these reports lead us to one conclusion - it is from archaeological sources that we learn what was on the tables of people living in ancient times.
Chapters:
00:00 Introduction
01:00 Breakfast
04:47 Second 'breakfast'
07:36 Dinner
13:27 Supper
► Subscribe for more: czcams.com/channels/6-x.html...
►By: / @medievallofi
Song fragments used:
The Tavern Bard
Brayden Olson - adaptation of "Hurrian Hymn To Nikkal / No. 6 (1400 BCE)"
►Music used in this video is original and used under Creative Commons Attribution-ShareAlike 4.0 International License: creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/ .
►Used games
Stronghold
►Sources
Ellison, R. (1984). Methods of Food Preparation in Mesopotamia (c. 3000-600 BC). Journal of the Economic and Social History of the Orient, 27(1), 89-98. doi.org/10.2307/3631938
Ellison, R. (1983). Some Thoughts on the Diet of Mesopotamia from c. 3000-600 B.C. Iraq, 45(1), 146-150. doi.org/10.2307/4200193
Kaufman, Cathy (2006). Cooking in ancient civilizations archive.org/details/cookingin...
►Photographers:
Michel wal, Dani Nadelm, Mbzt:
creativecommons.org/licenses/...
Denis Bourez, Heretiq, Jim Kuhn, Steve Harris:
creativecommons.org/licenses/...
Sanjay Acharya, Osama Shukir Muhammed Amin, Marie-Lan Nguyen, BallerinaBites, Applejuice, ANTHROCHEF, Kwag1980, Macko1114: creativecommons.org/licenses/...
In addition, assets from the Stronghold game were used based on:
fireflyworlds.com/youtube-policy/
#Sumer #Babylon #Assyria
No mój ulubiony temat, fajnie że ktoś zajął się tym. Bardziej od bitew czy intryg interesuje mnie co dawni ludzie jedli, pili i jak żyli. Od razu like i sub leci. Mam nadzieje że będzie więcej takich tematów.
Dokładnie, ludzie uwielbiają zajmować się wielkimi wydarzeniami a często zapomina się, że zwykli zjadacze chleba starali się po prostu jakoś żyć w cieniu wielkich imperiów. Niestety jest bardzo mało materiału ikonograficznego, który pomógłby mi to zilustrować wobec tego, przepraszam ze te stockowe wstawki filmowe. Dziękuję za subskrypcję i pozdrawiam.
@@Skryptorium Mi one nie przeszkadzają, jak nie innych to co można zrobić. Na targach książki w Poznaniu kupiłem ,,Kuchnia Dawnych Słowian,, Rafała Merskiego jeszcze nie przeczytałem ją do końca ale fajne są przepisy na końcu.
@@gathaspar9309 W opisie filmu podałem link do darmowej biblioteki internetowej, w której można przeczytać książkę o starożytnej kuchni, w której podano różne sumeryjskie/egipskie/helleńskie przepisy, jednak jeśli ma Pan inną książkę przed nosem to nic straconego. Ja do tematu pewnie wrócę niedługo i je przedstawię. Życzę więc udanej lektury :)
Ja też uwielbiam taka tematykę.
@@Skryptorium W ogóle to pośmiewisko że jakby pokazać takiemu chłopu z tych lat współczesny świat to przede wszystkim by zwyzywał vegan którzy wzbyli się mięsa z własnej woli
Ooo. Trafiłem tutaj przypadkiem i nie żałuję. Super. Dziekuje !
Cieszy kolejny kanał o starożytności na polskim yt. Dziękuję za rzetelny materiał!
Ten montaż i przykład hymnu to najlepsza rzecz jaką mogłem usłyszeć na YT w ostatnich 10 latach
Fajnie że jest taki kanał historyczny, mogę dowiedzieć się dużo ciekawych informacji o tym ,jak kiedyś ludzie żyli,co robili i jak zabawiali się w wolnych chwilach,🤔, proszę o więcej takich filmików, pozdrawiam serdecznie fan z Kołobrzegu,👍😀
Oglądam drugi odcinek na tym kanale, również kapitalny i mega interesujący materiał brawo!😊😉
Ten kanał dołączy do grona Polskiej klasyki yt. A ja jestem tu od jego zarania. Zasubskrybowane. Wyjątkowo dobra jakość jak na tak mały kanał.
Staram się jak mogę. Dzięki za subskrypcję. Pozdrawiam!
Po obejrzeniu poprzedniego odcinka, jestem takiego samego zdania, powodzenia!
Dziękuje za wiadomość od mojego skryby - super, że jest jakiś kanał który zajmuje się strikte starożytnością (większość kanałów pop-his zajmuje się średniowieczem bądź XXwieczną wojskowością).
Jak zwykle, wsaniale przygotowany i podany kolejny temat. Podziwiac nalezy cierpliwosc i dociekliwosc w doborze dokumentow i dowodow swiadczacych o prawdziwosci przekazu. Tak trzymac--pozdrawiam tworcow i lektora.
....no wlasnie to najlepszy przyklad na to jak niewiele wiemy na temat odzywiania sie przed wiekami....i ten program jest tego najlepszym przykladem......sumerowie nie znali przenicy....
Tak przetrfal dzisiejszy owies, czy jeczmien ale wazywa wygladaly inaczej....dzis to sa genetycznie modyfikowane ...podobnie jak ryby....nie bylo karpia i jeszcze kilka gatunkow obecnego szybkiego przyrostu....pomidory byly malenkimi owocami ....o wyjatkowym zapachu i smaku.....ziemniakow nie jadali....ale byly owoce i bogaty ich transport....woda i ziemia nie znala nawozow i chemi.....lekarstwem bylo pszczelarstwo a wszelkie medykamenty oparte byly w wiekszosci na gatunkach jadowitych.
Dzięki za przepis na ten rosół z przed prawie 4000 lat bardzo smaczny polecam :)
Można by rzec że cofnąłeś się dalej niż średniowiecze.
ZasubSKRYBOwałam. Obejrzałam dzisiaj wszystkie Twoje filmy z playlisty "starożytność", czekam na kolejne. Super robota.
Mam nadzieję że miło spędziłeś czas, dzięki za dołączenie do skrybentów ;). Nowe filmy będą pojawiać się nieregularnie i nieco rzadziej niż dotychczas. Więc musisz niestety uzbroić się w cierpliwość. Pozdrawiam!
Kanał prowadzony z pasją. Widać ogrom włożonej pracy i chęć przedstawienia tematów dokładnie, a równocześnie ciekawie. Brawo!
Odcinek wspaniały, oryginalny. Przyjemnie się słucha i po prostu widać, że jest to dopracowane i oparte na solidnym researchu. Zdecydowanie czekam na więcej :)
Dziękuję! Postaram się dostarczyć coś nowego już niedługo :).
Smakowity temat pięknie podany👍
Ciekawy materiał 👍
Mega ciekawe informacje. Leci sub i będę przeglądać Twoje filmy częściej. Perełki ze starożytnego świata 😍
Ciekawy temat, obyś się dalej rozwijał, bo lubię starożytność( I w ogóle historię)...Ps. Widzę po avatarze że się grało w " Twierdzę" 😉 ( Ja grałem w demo jako "Stronghold)
Chłopie, dopinguję. Nagrywaj dalej. Świetny materiał.
Odcinek trafia w moje gusta zanurzenia w starożytny świat dawnych kultur.
Przedstawienie materiału 🎉ekstra 🎉
Dziękuję za bardzo interesujące informacje dotyczące ciekawych aspektów życia starożytnych. Wszyscy poruszają tematy religijne albo polityczne a nie jak wyglądało zwyczajne życie 👍
Normalne życie wyglądało tak jak teraz,pracowali,jedli,w sumerze byli dobrzy lekarze,a również szamanskie rytuały, duzo przepisow medycznych,no i oddawanie czci bogom,którzy mieszkali w świątyniach tzw,świętych okręgach..Bardzo często odbywaly się święta religijne,podczas których odczytywano najstarsze księgi o stworzeniu świata, enuma elisz,odtwarzane też historię o bogach,np.o Innanie ,bogini miłości,późniejsza Afrodyta,zabicie jej męża i następnie wydobycie go że świata podziemnego, została tam zabita przez swoje siostrę,królowa podziemna,która nazywała się eresztigal lub podobnie.Dopiero Enki przysłał jej pomóc,dali wodę życia i wróciła na świat.W każdym mieście prawie rezydowal inny Bóg, oddawanie im niesamowita część,wierzyli,że Bóg jest tam osobiście ciałem,a może był,bo to annunaki.W księdze o gilgameszu opisana jest też knajpa i szynkarka.Byli zlotnicy,pisarze,wyroby że złota mieli przepiękne,co potwierdzają wydobycia z grobów ur..Dochodzilo też później do wojen między poszczególnymi bogami i ich miastami,bo jak annunaki mieli dzieci,wnuków,prawnukow to każdy chciał swoje miasto i swoja świątynię.Byly klany enlitow,od Enlila i enkidow od Enkiego,A potem był potop,,który to zarządził Enlil bo ludzi było za dużo i ich krzyk mu przeszkadzał.
Wszyscy komplementują Twoją robotę więc nic dodać, nic ująć. Komentarz dla statystyk, oby tak dalej!
Mnie zastanawia jak to wymyślili, typ se wstał stwierdził że zetrze na kamieniach ziarna, inny stwierdził że dida wodę i to upiecze xd choć znając życie był to przypadek
Gość co wrzucił ziarno do ziemi i wyrosło jedzenie
- wow odkryłem infinite food glitch
Świetny odcinek. Nie tylko o wojnach ale o czymś ważniejszym. Jedzeniu.
bardzo ciekaawy program
Pozdrawiam!
Idealny odcinek do obiadu
Super 👍🏾
zawsze ciekawe tematy mam nadzieję że zasięgi ci wzrosną
Mnie ciekawia procesy towarzyszace kiedys ludziom dochodzeniu do wiedzy o leczniczych czy wyskokowych mocach roslin
Subek poleciał :) Dziękuje
Dla zasięgu 🍀
Będę wracał do materiału po przepisy
"Na każdy kęs chleba trzeba było zapracować" 😂 A dzisiaj lodóweczka za darmo sie napełnia? 😁 A tak serio to spoko film. Pozdro Łapka w górę.
Dziś zakładają fundację nieroby i cwaniaki
W zasadzie piramida żywieniowa starożytnych niewiele różniła się od naszej.
Ryb jadano ok 4%, węglowodanów 45%, owoców 20%, mięsa 20%, reszta warzywa.
Dane z angielskiej książki " Co jadali starożytni".
Ciekawostka. Mydło ludzie znali już 150tys lat temu. Odnaleziono drewniane formy z pozostałościami mieszaniny popiołu drzewnego i zwierzęcego tłuszczu.
Tak sami jak jedzenie gotowanego pożywienia. Granicą poszła daleko w tyle, na około 200tys lat temu. Do gotowania używano skorup żółwi lub drewnianych pojemników w które wrzucano rozgrzane w ognisku kamienie.
Dziękuję Autorowi za ten program, rzetelny, dobrze umocowany merytorycznie.
To rzadkość w sieci.
Panie Marku, dziękuję za obszerny komentarz. Mógłbym prosić o podanie autora tej książki "co jadali starożytni'? Chętnie rzuciłbym okiem :).
@@Skryptorium
Z tego co mi wiadomo w Polsce jest jeden egzemplarz książki "co jadali starożytni". Wydanie angielskiego, po angielsku.
Pożyczają tę książkę ode mnie archeolodzy starożytności.
Ciekawostka. Choroby takie jak nadciśnienie, miażdzyca, zawały, udary, alkoholizm, nowotwory były powszechne w elitach tamtych cywilizacji tak samo jak u nas. Powód? Złe odżywianie, brak ruchu.
To też z tej książki.
Jak opracowałem realną dietę paleo, wsparłem się na informacjach z tej książki. Taka dieta jest możliwa w naszych warunkach, choć kosztowna i kłopotliwa w poszukiwaniu pożywienia.
Zajrzę na półkę i podeślę oryginalny tytuł i autorów.
Może w sieci Pan kupi.
Pozdrawiam.
Bardzo dziękuję. Serdecznie pozdrawiam!
Podobał mi się ten tekst, że kiedyś ludzie musieli ciężko pracować na jedzenie, a teraz wystarczy pójść do lodówki.
Tak jakby kiedyś nie wystarczyło pójść do spichlerza:)
Super materiał, zawsze mnie to ciekawiło. Jeśli chcesz pomysł na odcinek, to może coś o starożytnych mapach, jak je tworzono, jak z nich korzystano? Pozdrawiam! :)
Bardzo lubię twoje materiały
Polecam się :)
Bravo Gratulation Pozdrawiam ❤😊
Dziekuje!
smacznego!
super kanał! Będę oglądać!!
Dzięki za ten film, czekam na więcej
Znalazłam dzisiaj twój kanał i zostanę na dłużej 💜💜💜
Łał 😇
Alo to ciekawe 😂 !
Po świętach zaczynam wdrażać ,,starożytne jadło,, 👍 tylko gorzej z szarańczą 🥴 ale i to da się czymś zastąpić 😆
Za trzy tygodnie zobaczymy efekty 👻
Ponadto proszę o więcej takich przepisów 🍁
Łapka i substrykcja 👍
Pozdrawiam
☀️☀️☀️😎👍🍷👽👽👽
Ciekawy odcinek. Kanał zasubskrybowany.
Bardzo dziękujemy za ważne ciekawe informacje
Mega kanał. Trzymam kciuki, daje syna i życzę jak najlepiej
Ja doceniam codziennie to, że mam co jeść, że mam wodę w kranie i prąd w kontakcie.
Świetny kanał 🔥
fajny kanał, nie znałem...
Leci Subik 😎 kanał zacny ❤
Fajny i ciekawy filmik 👍 leci sub ,pozdrówka ✌️
Interesujący kanał, łap suba.
Swietny kanal! Leci subek:)
Bardzo pouczajacy temat zycze powodzenia 😮😊
O dzień dobry, ten kanał ugulem jest okuratny. Dziękuję za tę wypowiedź
Luksusem jest jeść zdrowo, a dzisiaj wszystko jest przetworzone i nafaszerowane chemią. Dziś na zdrowe jedzenie stać tylko 1% najbogatszych i kilka osób które żyje na odludziu i sami produkują i hodują żywność w nieskażonym jeszcze środowisku.
Komentarz dla zasięgów. Dobra robota. Rośnij duży :)
Ciekawy, nietypowy materiał !!! 😁😉
Nie ze się czepiam ale odnosnie wstępu, jest jeszcze gotowanie :p
Witam! Bardzo ciekawe informacje i spokojnie fajnie opowiadane na +++++ tak lub * * * * *
🔥🔥
Świetny materiał. Mógłbyś podlinkować muzykę z fragmentu hymnu do Nimkasi(5:26)?
Dzięki! W opisie filmu podałem utwory. Na wstępie jest hurrian hymn to Nikkal (wyk. Brayden Olson). Natomiast w tym ftagmencie o który Ci chodzi to @medieval lo-fi - The tavern bárd - świetny kanał swoją drogą serdecznie polecam
@@Skryptorium Mógłbyś proszę podesłać linka? Bo nie umiem na tym kanale znaleźć tego utworu.
Z góry dzięki
Sam nie mogę już tego znaleźć. Ani na soundcloud ie ani yt. Moze nastąpiła zmiana nazwy. A utwór gdzieś jest pewnie w jego składankach nadal
Ojcze nasz ktorys jest w niebie, chleba naszego powszedniego i garnka piwa daj nam ... i nie wodz nas na pokuszenie - mozna by powiedziec iz mysl zwyklego przecietnika tak wlasnie wygladala. Rzecz ktora mnie zaskoczyla to wlasnie sposob w jaki bogowie konsumowali dary - przez spojrzenie, podczas gdy w Izraelu czesc darow dla boga jahwe zostala spalona.
❤
Hehe rozpoznaję muzykę w tle. To najstarszy utwór muzyczny zapisany przez człowieka, odnaleziony i odtworzony . „Hymn do Nikkal”. - coś pięknego !
Brawo za czujność, dokładnie. Piękny utwór :)
A ja jestem ciekawa jak wpłynęło by na nasz organizm, odżywianie się tak jak robili to starożytni, jakie korzyści wyniknęły by z takiego odżywiania się, czy ktoś robił kiedyś takie testy by się o tym przekonać, może my nie zdajemy sobie sprawy z tego a mamy możliwość powrotu do tych składników i tworzenie dań a dzięki temu wielu ludzi, mogło by pomóc swojemu metabolizmowi.
Mamy delikatne żołądki i pewnie kończyłoby się wizytą w WC i chorobami. Człowiek starożytny był odporny na niegodności i zapewne liczne bakterie w żywności. Poza tym z zębami mógłby tez być problem. Nawozy też były inne i wszystko też pewnie inaczej smakowało, a nawet wyglądało. Fajnie jakby dietetycy, czy tam lekarze zrobili taka debatę z historykami, czy ma to sens, żeby próbować odtworzyć identyczną kuchnie na takich samych zasadach hodowli i rolnictwa, przygotowywania posiłków, higieny...
@@maxKKKKKKKKKKKK ja myślę że nie wszystkie przepisy dało by się otworzyć bo nie ma 100 % przepisów, składników też nie ale myślę że mogło by dopuścić do takiej debaty i praktyki by to przeanalizować.
Starożytni odżywiali się zdrowiej jak współcześni nie lepiej tylko zdrowiej. Normalnym było że ludzie w Rzymie dożywali 100 lat.
@@robertgrochowski687 oczywiście że zdrowiej, dlatego trzeba do tego wrócić, poznać te przepisy, spróbować ich.
@@robertgrochowski687 Tu macie artykul "Byli zdrowsi, bo nie jedli mięsa? Naukowcy obalają mit o starożytności"
Większość informacji mówi, że 60 lat osiągało zaledwie 11%. Plebs nie jadl tak dobrze jak bogacze, taki Scypion nazywał się starcem mając 40 lat. Szczątki Rzymian zawierają wysokie stężenie ołowiu, który wynikał z używania defrutum do wina i konserwacji żywności. Raczej nie wszystko w starożytności było takie dobre, a takich smaczków pewnie było więcej.
Fajny film, poleciał sub, czekam na wincej.
Co jakiś czas odruchowo zerkam sobie na skrybę w prawym dolnym rogu, żeby sprawdzić popularność
Bardzo ciekawe. Dołączam do subskrybentów!
No radzili sobie calkiem niezgorzej ;p
Są dowody, że początków piwa lub chleba możemy szukać w Gobekli tepe.
fajny kanał
Scena dojenia "MLEKA" to ciekawe.(materiał fajny leci sub)
Faktycznie, nie zauważyłem :D. Dzięki za subskrypcję
Będą też jakieś filmy o starożytnych Chinach?
Teraz tez trzeba pracowac na jedzenie xd
Chciałbym spróbować niektórych dań starożytnych.
Robra robota👍
9:34 / 15:15 A podobno, biolodzy i krytycy kulinarni polecają szarańcze jeść ponieważ ma dużo tłuszczu białka
mógłbyś napisać jak się nazywa ta muzyka z początku filmu?
Angielska nazwa to hurrian hymn to Nikkal. To konkretne wykonanie przez @brayden olson. Znajdziesz na Yt. Oprócz tego Peter Pringle też wykonuje muzykę sumeryjska
@@Skryptorium dzieki serdecznie
Taki kanał nie musi przypominać o subie😊
Super ciekawy material... ta krolowa byla wiecznie na gazie....😂
super filmik , subik dany ;)
Teraz zeby otworzyc lodowke czy pojsc do restauracji tez trzeba zapracowac..
A może podasz przepis na korę brzozową jako przednówkową potrawę chłopską z epoki odrodzenia.
Jeżeli tylko zajmę się kuchnią polską to pewnie o tym wspomnę :)
Masz suba
Tylko żeby otworzyć lodówkę i wyjąć do restauracji trzeba na to sobie zapracować..
Podpiwek lub kwas chlebowy, ktory jest naprawdę dobry do picia a nawet ma dużo składników odżywczych, oczywiście taki z najmniejsza liczba chemii.
Teraz też trzeba na każdy Ken's chleba zapracować
BAJU BAJU BĘDZIESZ W RAJU!❤❤❤❤❤❤❤❤❤❤
Co jei w starożytności 1) rośliny naturalne bez pestycydów ,2) orkisz ,najbardziej wartościowe zbóż na Ziemi.Zawiera praktycznie wszystkie witaminy i minerały.
Przed świętami byłem w sklepie i niestety nie kupiłem tego co chciałem- dziś nie jest łatwo zdobyć coś do zjedzenia!
Po posluchaniu głód na wynalazki przejdzie: czcams.com/video/z3e_5eH4Xng/video.html
Nie ma za co.😃
Jestem fanem Izraela. Wspaniały kraj i wielu wspanialych ludzi.
🇵🇱🫶🇮🇱
A co chciałeś kupić, czy zdobyć 😜
Pozdrawiam
☀️☀️☀️😎👍🍷👽👽👽
@@jans386 Parafianinie, ostatni raz w sklepie byłem we wrześniu waszego czasu. Oczywiście że chciałem kupić! Ale już w pierwszym sklepie zgubiłem listę zakupów (a przez to że byłem w nim pierwszy raz to latałem jak żyd po pustym sklepie). 2. Zraziłem się do rynku w iławie bo jesienią kupowałem główkę czosnku i były wszędzie po 3 szekle a tylko jedna kobieta miała gnijący po dwa ( ten nabyłem) i prawdopodobnie dlatego nie zaszedłem do niego po kapcie. To samo z innymi punktami (wszystkie sobie tak nagrabiły że źle się czułem i chciałem uciekać). #rozumiesz? Nawet cukru nie kupiłem ( z perspektywą że niedługo dam go pszczołom ) mimo że w dino była promocja jeśli kupisz dwa kilogramy.
@@jans386 Oczywiście o wybieraniu czegokolwiek ze śmietników nie ma mowy; wszystko jest zakluczone! 😣😖🤧 #faszyzm
#katolik
#bogactwo
Ja kupiłam, ale jakim kosztem..
4:57 piwo wynalazł niejaki Jasiek Kiep...
I mowiac o hymnie piwa i dumie spoleczbosci z wynalazcy powinienes puścić Beer Song z Bards Tale ale po polsku... Kto wie ten wie
Przy okazji filmu o sumeryjskim piwie miałem to wrzucić, ale zapomnialem. Opowiesci barda to byla fantasyczna gra. Szkoda ze sie tak brzydko zestarzala.
@@Skryptorium zawsze można pomyśleć nad remake
Super 👌
A co u nas jadl biedny lud na wioskach?
Od kiedy zaczela sie uprawa kartofli?
uprawa ziemniaków zaczęła się na terenach obecnej Polski raczej po roku 1492
@@baaaj3200 no ja to co wczesni ludkowie jedli bo bida chyba byla?
@@olowrohek9540 pewnie jedli jakies kasze, warzywa, mięso, owoce itd. wszystko co było wtedy dostępne, no bo jak inaczej? 🙃 ale dokladnie co jedli to nie wiem
@@baaaj3200 spoko tak myslalem ale bida byla chyba straszna musieli duzo klusowac
Podobnie jak dziś...to co było i wszelkie dostępne głupoty.....
Ciągle nie rozumiem jak można oglądać pozostałości poprzednich cywilizacji, podziwiać je, zastanawiać się jak oni to zbudowali, tworzyli? A jednocześnie traktować ich jak prymitywne społeczeństwa. Chcesię nam robić z mózgu wodę!!!
xd co?
To były niesamowite mózgi. Nie mamy do nich startu. Wyobraź sobie jak dobrze znali matmę, astronomię, nawigację, architekturę... Tymi prymitywnymi narzędziami, odkrywając wszystko od zera! Żaden z nas by sobie nie poradził w tamtych czasach.
@@user-gx5rt7rf4ctylko jeżeli zdechniesz bez kawy że Starbaksa. Nawety Ty dałbyś radę w tamtych czasach.
@@user-gx5rt7rf4c Jednak dzięki nowoczesnym urządzeniom jesteśmy w stanie osiągnąć jeszcze więcej i szybciej. Tym się różnimy od nich.
Preapersi by sobie dali rade @@user-gx5rt7rf4c
Hurrian hymn to nikkal
Dla zasięgów +1
0:25 Królowie mieli...
0:30 a dziś nie trzeba pracować ?
Wiecie dlaczego np. W paryskich katakumbach czaszki mają idealne uzębienie? Hihi.
Starożytni jedli, a raczej pili SOMĘ. Wtedy nie musieli wiele jeść. Ja jednak wole nowążytnią.